Trang Bị Kỹ Năng Mềm Cho Học Sinh – Sinh Viên: Lá Chắn Phòng Chống Lừa Đảo Trực Tuyến Tại Việt Nam

Trong thời đại chuyển đổi số, học sinh – sinh viên (HSSV) không chỉ là nhóm sử dụng mạng internet năng động nhất, mà đồng thời cũng trở thành mục tiêu hàng đầu của các hình thức lừa đảo trực tuyến ngày càng tinh vi. Từ chiêu trò “bắt cóc online”, giả danh cơ quan công quyền, đến các hình thức lừa học bổng, tuyển dụng, cộng tác viên, nhiều HSSV đã trở thành nạn nhân không chỉ vì thiếu kiến thức công nghệ mà còn vì thiếu các kỹ năng mềm cốt lõi để nhận diện, ứng phó và tự bảo vệ bản thân.

Bài viết này tập trung phân tích thực trạng, nguyên nhân và đề xuất các giải pháp xoay quanh việc trang bị kỹ năng mềm như một "lá chắn số" hiệu quả cho thế hệ trẻ Việt Nam trước vấn nạn lừa đảo trực tuyến.

I. Thực trạng đáng lo ngại: HSSV – Mục tiêu "lý tưởng" của tội phạm mạng

Hiện nay, lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam đang diễn biến phức tạp, với sự gia tăng đáng kể các vụ việc liên quan đến học sinh và sinh viên. Theo các báo cáo gần đây, thủ đoạn "bắt cóc online" (hay còn gọi là "bắt cóc ảo") đang trở nên phổ biến, đặc biệt từ đầu năm 2025. Các báo cáo gần đây của Bộ Công an, Bộ Thông tin và Truyền thông cũng như các tổ chức giáo dục uy tín cho thấy: số vụ lừa đảo nhắm vào HSSV gia tăng đột biến, cả về số lượng lẫn mức độ nghiêm trọng.

1. Các hình thức lừa đảo phổ biến

“Bắt cóc online”: Kẻ lừa đảo thường giả danh cơ quan chức năng như công an, viện kiểm sát hoặc tòa án, gọi điện hoặc nhắn tin yêu cầu nạn nhân cách ly, không liên lạc với gia đình, và chuyển tiền để "giải quyết vụ việc". Giả danh công an/viện kiểm sát, sử dụng deepfake, yêu cầu nạn nhân “cách ly thông tin”, cài đặt ứng dụng giám sát (như Zoom), chụp ảnh trong tình trạng bị khống chế để tống tiền gia đình. Một ví dụ điển hình là trường hợp nữ sinh viên tại Hà Nội bị lừa tự giam mình suốt 4 ngày, dẫn đến gia đình mất gần 1,2 tỷ đồng (theo Báo Lao Động, 2025). Tương tự, tại TP.HCM, chỉ trong 3 ngày đã có 2 tân sinh viên bị dụ dỗ và tìm thấy ở Tây Ninh trong tình trạng mất liên lạc (theo Báo Thanh Niên, 2025)

Lừa đảo học bổng, chương trình quốc tế: Mạo danh tổ chức uy tín, yêu cầu đóng phí “xác nhận” hay “visa”; giả mạo các chương trình giao lưu quốc tế, yêu cầu đóng phí tuyển dụng, yêu cầu chuyển khoản trước để nhận học bổng hoặc giấy tờ.

Lừa việc làm thêm/cộng tác viên online: Yêu cầu đóng tiền cọc, thực hiện các nhiệm vụ chuyển tiền nhỏ rồi chiếm đoạt số tiền lớn hơn hoặc “thử việc” bằng các nhiệm vụ chuyển tiền giả.

Giả mạo giáo viên, cán bộ nhà trường để chiếm đoạt thông tin tài khoản học tập, email, ngân hàng. Kẻ gian lợi dụng sự non nớt, thiếu kinh nghiệm và tâm lý nôn nóng của tân sinh viên, đặc biệt trong đầu năm học 2025-2026. Ngoài ra, sau vụ rò rỉ dữ liệu từ CIC (Trung tâm Thông tin Tín dụng Quốc gia), các chiêu trò lừa đảo mới nổi lên như dịch vụ xóa nợ giả hoặc tăng hạn mức tín dụng, nhắm đến sinh viên cần vay nhanh. Các chuyên gia từ RMIT Việt Nam cảnh báo rằng lừa đảo "bắt cóc trực tuyến" sử dụng công nghệ deepfake và AI để thao túng tâm lý, đặc biệt với thanh niên sống xa nhà. Thống kê cho thấy, từ tháng 2/2025, các vụ việc này tăng mạnh, với nạn nhân chủ yếu là HSSV từ 15-25 tuổi.

2. Nguyên nhân chính

Thiếu kỹ năng nhận biết và đánh giá thông tin: HSSV thường có tâm lý tò mò, thiếu kinh nghiệm sống, dễ tin vào các thông tin hấp dẫn như "việc nhẹ lương cao", "học bổng toàn phần", hay những tin nhắn cảnh báo giả mạo cơ quan công an, tòa án.

Dễ bị lợi dụng tâm lý: Kẻ lừa đảo thường đánh vào lòng tham (lợi ích bất thường), sự lo sợ (đe dọa liên quan đến pháp luật, truy tố hình sự), hoặc sự cô đơn, thiếu chia sẻ (đặc biệt là sinh viên sống xa nhà).

Mất cảnh giác về bảo mật cá nhân: Nhiều em chia sẻ quá nhiều thông tin cá nhân (thẻ sinh viên, lịch trình, mối quan hệ) trên mạng xã hội, tạo điều kiện cho kẻ xấu thu thập và tạo kịch bản lừa đảo chi tiết.

Ngại chia sẻ, sợ bị trách móc, khiến nhiều nạn nhân im lặng. Nhiều em thấy mình "ngốc nghếch" hoặc "dễ bị lừa" khi rơi vào bẫy. Các em lo lắng việc chia sẻ sẽ làm tình hình tệ hơn, như bị gia đình mắng mỏ ("Tại sao con lại dại dột thế?") hoặc bạn bè cười nhạo. Một nghiên cứu về nạn nhân tội phạm mạng cho thấy, cảm giác xấu hổ khiến họ cô lập bản thân, không dám tìm sự hỗ trợ từ người thân hoặc cơ quan chức năng. Ở Việt Nam, các vụ gần đây như thiếu nữ bị lừa đòi chuộc 300 triệu đồng cho thấy nạn nhân thường hoảng loạn, không dám kể vì sợ bị trách.

3. Hệ quả

Tổn thất về tài chính: số tiền đóng trước, phí “tuyển dụng”, học bổng giả, v.v.

Mất thông tin cá nhân, bị theo dõi, bị lấy dữ liệu, nguy cơ bị lộ danh tính, ảnh hưởng học hành và các quyền riêng tư.

Mất niềm tin vào các chương trình học bổng, cơ hội quốc tế, giao tiếp online, dễ cảnh giác quá mức (“hoài nghi”) đôi khi cản trở khả năng tiếp cận các cơ hội thật.

Ảnh hưởng đạo đức và xã hội: khi scam trở thành một phần trong thực tế, người trẻ có thể trở nên thiếu cảnh giác, giảm ý thức phản biện, dễ bị thao túng.

II. Kỹ năng mềm – “Áo giáp số” cho HSSV

Nếu công nghệ có thể bị lợi dụng để lừa đảo, thì chính kỹ năng mềm là công cụ giúp người trẻ giữ vững bản lĩnh, kiểm soát tình huống và tránh bị thao túng. Dưới đây là những nhóm kỹ năng quan trọng nhất cần được ưu tiên trang bị:

Những kỹ năng này không thể chỉ học lý thuyết mà cần được luyện tập thông qua trải nghiệm, bài học tình huống và trò chơi mô phỏng thực tế.

III. Giải pháp đồng bộ: Nhà trường – Gia đình – Xã hội cùng hành động

Việc nâng cao khả năng “miễn dịch số” cho HSSV không thể do cá nhân tự gồng gánh, mà cần sự phối hợp liên ngành, cụ thể như sau:

1. Đối với nhà trường và cơ sở giáo dục

• Tích hợp vào chương trình giảng dạy: Lồng ghép kiến thức và kỹ năng an toàn thông tin, phòng chống lừa đảo trực tuyến thành một học phần chính thức hoặc chuyên đề bắt buộc.
• Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể xây dựng module “An toàn mạng & phòng chống lừa đảo online” cho học sinh phổ thông (cấp trung học cơ sở, THPT) và bắt buộc.
• Trường đại học có thể yêu cầu kỹ năng này là một trong các tiêu chí chuẩn đầu ra. Phát triển chương trình đào tạo kỹ năng mềm đặc thù với nội dung phòng lừa đảo: Không chỉ kỹ năng mềm chung mà có khóa học hoặc module nhỏ hướng tới: học cách nhận biết scam, quản lý thông tin cá nhân, phân tích tin tức, kỹ thuật kiểm tra (verify) thông thường (email, số điện thoại, website).
• Sử dụng phương pháp học trải nghiệm, bài tập tình huống, trò chơi mô phỏng scam, học qua việc “đóng vai”.
• Tổ chức đào tạo thực chiến: Phối hợp với công an, chuyên gia an ninh mạng tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo với các tình huống giả định (ví dụ: nhận biết email phishing, xử lý khi bị đe dọa qua điện thoại). Các nhóm sinh viên / lớp học có thể tạo Câu lạc bộ An toàn số, nơi trao đổi các vụ lừa đảo, thảo luận case study, chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn.
• Xây dựng kênh cảnh báo chính thức: Duy trì kênh thông tin (website, nhóm Zalo/Facebook) chính thống của trường để cập nhật thường xuyên các thủ đoạn lừa đảo mới, tránh bị kẻ xấu giả mạo thông báo.
• Chú trọng tư vấn tâm lý: Phát triển dịch vụ tư vấn tâm lý học đường để HSSV có nơi tin cậy tìm đến chia sẻ khi gặp vấn đề hoặc bị đe dọa trên mạng.

  2. Đối với gia đình

• Tăng cường giao tiếp và sự tin tưởng: Xây dựng mối quan hệ cởi mở để con cái sẵn sàng chia sẻ khi gặp rắc rối, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến tiền bạc hoặc bị đe dọa.
• Làm gương về bảo mật số: Phụ huynh cần tự nâng cao kiến thức, thực hiện các biện pháp bảo mật cá nhân để làm gương và hướng dẫn con cái. Không trách móc khi con chia sẻ việc bị lừa, thay vào đó hỗ trợ, cùng con báo cáo vụ việc.

  3. Đối với học sinh – sinh viên

• Tuân thủ "6 KHÔNG" của Cục An toàn thông tin: Không cung cấp thông tin cá nhân; Không kết bạn/nhận lời mời từ người lạ; Không mở file/đường dẫn không rõ nguồn; Không tin người tự xưng công an/cán bộ qua điện thoại; Không chuyển tiền trước; Không tham lam lợi ích bất thường.
• Báo cáo và trình báo: Chủ động báo cáo các hành vi lừa đảo lên trang cảnh báo của Bộ Công an hoặc Công an địa phương ngay khi phát hiện.
• Báo cáo kịp thời các vụ việc đến các cơ quan chức năng (Bộ Công an, nhà trường…).

  4. Đối với nhà nước và doanh nghiệp

• Xây dựng và triển khai các chiến dịch truyền thông số quy mô lớn, gần gũi với giới trẻ. Các chiến dịch truyền thông quốc gia: trên đài, báo, mạng xã hội, influencer để cảnh giác về scam phổ biến. Nội dung phải thực tế, gần gũi với HSSV; sử dụng video, clip minh họa; các trường hợp cụ thể đã xảy ra để cảnh báo.
• Phát triển công cụ công nghệ như AI, chatbot, cơ sở dữ liệu nơi người dùng có thể kiểm tra độ tin cậy của website, email, số điện thoại. Sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện gửi thư điện tử/mạng xã hội lừa đảo, phát hiện hình ảnh giả mạo, deepfake.
• Tăng cường xử lý nghiêm minh các đối tượng phạm tội, phối hợp chống các trung tâm lừa đảo xuyên biên giới.
• Theo dõi, thu thập dữ liệu các vụ lừa đảo nhắm vào học sinh/sinh viên để phân tích xu hướng: dạng scam nào phổ biến, ở khu vực nào, thức lừa nào thành công, vì sao. Đánh giá hiệu quả các chương trình đào tạo: xem sinh viên có sử dụng được kiến thức vào thực tế không, có giảm thiểu thiệt hại không.

Kết luận

Lừa đảo trực tuyến không chỉ là vấn đề an ninh mạng, mà còn là thách thức giáo dục, đạo đức và xã hội. Trong bối cảnh các chiêu trò lừa đảo ngày càng tinh vi, kỹ năng mềm chính là “lá chắn số” hiệu quả nhất giúp học sinh – sinh viên tự bảo vệ mình.

Hệ thống giáo dục, gia đình và xã hội cần đồng hành để trang bị các kỹ năng như tư duy phản biện, kiểm soát cảm xúc, giao tiếp có trách nhiệm và nhận thức công nghệ cần được triển khai nghiêm túc, bài bản và đồng bộ trong giáo dục chính quy, thông qua trải nghiệm thực tế và học tập tình huống.

Chỉ khi người trẻ có khả năng nhận biết – đánh giá – hành động đúng đắn, thì mới có thể chủ động sống an toàn, lành mạnh trong không gian số, góp phần xây dựng một môi trường mạng an toàn, lành mạnh, phục vụ hiệu quả cho sự phát triển bền vững của xã hội số.

Ths. Nguyễn Lê Vương Ngọc